หลายๆ คนอาจจะคุ้นชื่อ “แตนทะเล” มาบ้างแล้ว ทั้งจากคำบอกเล่าของคนอื่นหรืออาจจะเจอเข้ากับตัวเอง จากการไปเล่นน้ำทะเลในที่ต่างๆ แล้วโดนพิษของมันเข้า ซึ่งอาการของมันก็สร้างความรำคาญให้เราไม่น้อย ไปทะเลแต่ละที่ บางทีก็โดน บางทีก็ไม่โดน และก็ไม่เคยมองไม่เห็นตัวเลยสักที
จริงๆ แล้ว แตนทะเล คือตัวอะไรกันแน่ และมันอยู่ที่ไหนบ้างนะ จะป้องกันตัวจากมันได้อย่างไร
แตนทะเลคืออะไร
แตนทะเล เป็นคำเรียกรวมๆ หมายถึงสิ่งมีชีวิตขนาดจิ๋วที่เป็นวัยตัวอ่อนของสัตว์ในกลุ่มแมงกะพรุน ดอกไม้ทะเล ปะการัง (สัตว์กลุ่มนี้ทั้งหมดอยู่ในวงศ์ Cnidaria) ซึ่งมีเข็มพิษอยู่ในตัวพร้อมจะทำงานได้ แต่พิษยังมีปริมาณน้อยกว่าตอนเป็นตัวเต็มวัยมาก
ที่จริงสัตว์กลุ่มนี้ทุกชนิดมีเข็มพิษ (Nematocyte) เพียงแต่พิษอาจไม่รุนแรงหรือไม่ก่ออาการแพ้ในมนุษย์ เช่นปะการังที่เราเห็นอยู่ริมชายหาดหลายชนิดไม่เคยก่อปัญหาแบบนี้ให้เราเลย เพราะพิษของเค้ามีไว้จัดการกับสัตว์ชนิดอื่นที่เป็นอาหารของเขา แต่บางชนิดก็มีพิษที่มนุษย์แพ้ได้ เช่น ดอกไม้ทะเล หรือที่มีพิษรุนแรงหน่อย เช่น ปะรังไฟ และแมงกะพรุน
แตนทะเล มีหน้าตาคล้ายกับแมงกะพรุนขนาดจิ๋ว ส่วนใหญ่มีขนาดไม่ถึงมิลลิเมตร แถมมักจะมีลำตัวใสด้วย จึงมองด้วยตาเปล่าแทบไม่เห็น (นอกจากบางชนิดที่อาจใหญ่ถึง 1-2 ซ.ม. ได้) เราจึงมักจะไม่รู้เลยว่า ตัวอะไรมากัดเรา (และที่จริงไม่ได้กัด แต่ยิงเข็มพิษเอา) ทำให้เรารู้สึกเจ็บจี๊ดๆ หรือแสบคัน คล้ายกับแมงกะพรุนเลย รู้ตัวอีกทีก็ขึ้นจากทะเลมาเห็นผื่นแดงเต็มตัวเสียแล้ว
อาการมากน้อย ขึ้นอยู่กับอะไรบ้าง
อาการของคนที่โดนพิษ (ซึ่งเรามักจะเรียกว่า โดนแตนทะเลกัด นั่นเอง) มีตั้งแต่คันยิบๆ เจ็บแสบๆ ไปจนถึง มีตุ่มแดงๆ จุดเล็กๆ หรือเป็นผื่นแดงเป็นแถบๆ ไปจนถึงขึ้นตุ่มน้ำใสๆ ปวดแสบปวดร้อนอย่างมาก เหมือนกับแมงกะพรุนเลยก็มี
ปัจจัยที่ทำให้แต่ละคนมีอาการมากน้อยต่างกันขึ้นอยู่กับ
- ปริมาณเข็มพิษที่โดน ถ้าเป็นวัยอ่อนมาก มีปริมาณพิษน้อย ถ้าเริ่มเติบโตขึ้นแล้ว พิษก็จะมากหน่อย และถ้าบริเวณนั้นมีจำนวนตัวอ่อนน้อย ก็โดนเข็มพิษน้อยกว่า
- ความแพ้พิษของเรา ถ้าเป็นคนที่ร่างกายตอบสนองมาก อาการก็จะมากตามไปด้วย (ร่างกายใครตอบสนองพิษเหล่านี้น้อย ถือว่าโชคดีมาก)
แตนทะเลมีอยู่ที่ไหน เมื่อไหร่ หลีกเลี่ยงได้บ้างมั้ย
สิ่งมีชีวิตเหล่านี้ล่องลอยไปในทะเลตามแต่กระแสน้ำจะพัดพาไป ไม่แน่นอน ขึ้นกับว่าเค้าออกมาจากแม่ในบริเวณใด (ซึ่งก็ต้องบอกว่า มีอยู่ทั่วโลกนั่นแหละ) แพร่พันธุ์ทีนึงก็เป็นล้านๆ ตัว และมักจะลอยไปด้วยกัน เป็นกลุ่มใหญ่ เพราะฟักตัวออกมาจากแม่ตัวเดียวกันด้วย ยังดีที่ส่วนใหญ่มักจะโดนสัตว์ทะเลกลืนกินเป็นอาหารไปก่อนแล้ว
มีการบันทึกว่าแตนทะเลถูกพบในทะเลแคริบเบียน, ฟลอริดา, เม็กซิโก, อ่าวเปอร์เซีย และชายฝั่งตะวันออกของแอฟริกา และในเอเชียพบได้ทุกที่ในมาเลเซีย ฟิลิปปินส์ รวมถึงประเทศไทย ซึ่งในแต่ละแห่งอาจมีช่วงเวลาที่จำนวนแตนทะเลมากหรือน้อยตามฤดูกาลที่แตกต่างกัน (เช่น จากสถิติในฟลอริดา พบนักท่องเที่ยวมีอาการบ่อยในช่วงมีนาคมถึงสิงหาคม)
นอกจากนี้ยังมีรายงานว่า ชายหาดชายฝั่งตะวันออกของโอ๊คแลนด์และส่วนที่เหลือของอ่าว Hauraki ในนิวซีแลนด์ มีการแพร่กระจายของแตนทะเลโดยทั่วไปในช่วงฤดูร้อน
ในอดีต การเพิ่มปริมาณของแตนทะเล (ซึ่งก็คือช่วงการขยายพันธ์ของสัตว์ทะเลกลุ่มนี้) มักจะสัมพันธ์กับฤดูกาล และอุณหภูมิน้ำทะเลในแต่ละท้องถิ่น ทำให้เราพอจะวางแผนเที่ยวทะเลที่ต่างๆ เพื่อลดโอกาสเจอแตนทะเลได้บ้าง แต่ปัจจุบันนี้ ด้วยสภาพอากาศที่แปรปรวน จนทำให้เกิดแพลงก์ตอนบูมได้ตลอดทั้งปี ไม่มีระยะเวลาที่แน่นอน ทำให้เราพบว่ามีแตนทะเลในทุกชายหาดตลอดทั้งปี ขึ้นอยู่กับการพัดพาของกระแสลมและกระแสน้ำ และไม่สามารถบอกได้ว่าที่ไหนมีหรือไม่มี เราจึงอาจเลือกฤดูกาลที่จะเลี่ยงหรือลดโอกาสเจอแตนทะเลไม่ได้เท่าใดนัก
แต่ด้วยความที่เจ้าแตนทะเลนี้เป็นสัตว์ที่กำหนดทิศทางการเคลื่อนที่ของตัวเองไม่ได้มากนัก มันจะล่องลอยไปตามการหมุนเวียนของน้ำทะเล เราจึงพบมันได้ที่ผิวน้ำในช่วงเช้ามากกว่าช่วงเวลาอื่น สำหรับคนที่แพ้แตนทะเล จึงควรหลีกเลี่ยงการลงเล่นน้ำในช่วงเช้า
อย่างไรก็ตาม เนื่องจากแตนทะเลนั้นเป็นสิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยู่ในน้ำทะเล ซึ่งไม่มีใครจะไปขวางกั้นพวกเค้าไม่ให้ล่องลอยไปที่ไหนได้ ดังนั้น เมื่อเราลงเล่นน้ำทะเลหรือว่าดำน้ำ ก็ไม่อาจหลีกเลี่ยงที่จะสัมผัสกับสิ่งมีชีวิตเหล่านี้แบบ 100% ได้เลย แต่ถ้าต้องการวิธีป้องกันหรือแก้ไขอาการนี้ ต้องอ่านต่อที่ ตุ่มแดง ผื่นคัน หลังเล่นน้ำทะเล เกิดจากอะไร แก้ไขและป้องกันได้อย่างไร
ชื่อนั้นสำคัญไฉน
ขอแถมอีกเล็กน้อยเกี่ยวกับชื่อที่ใช้เรียก
ชื่อ “แตนทะเล” นั้นเป็นชื่อเรียกที่คนไทยเรียกกันมานานแล้ว ตามความเข้าใจดั้งเดิม ไม่ใช่คำที่แปลงมาจากคำภาษาอื่นแต่อย่างใด
หากเอาคำนี้แปลเป็นภาษาอังกฤษตรงๆ เลยจะได้ว่า sea wasp (คำว่า wasp หมายถึง แตน ที่เป็นแมลงชนิดหนึ่ง) แล้วไปค้นหาความหมายในภาษาอังกฤษ จะพบว่า Sea Wasp ของคนอเมริกันหรือยุโรป หมายถึงแมงกะพรุนที่มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Chironex fleckeri ซึ่งจัดอยู่ในพวกแมงกะพรุนกล่อง (Box jellyfish)1 ที่มีพิษรุนแรง มีถิ่นอาศัยแถบออสเตรเลีย ฟิลลิปปินส์ ญี่ปุ่น
ดังนั้น ถ้าจะสื่อสารกับชาวต่างชาติถึงเจ้าแตนทะเลในบ้านเรา ห้ามใช้คำว่า sea wasp เด็ดขาด เพราะมันจะหมายถึงสิ่งอื่นที่อันตรายมากถึงชีวิต แล้วจะพาลให้เขาไม่ดำน้ำในบ้านเราไปเลย
หากจะถามว่า แล้วชาวตะวันตกเรียกเจ้าสิ่งนี้ว่าอะไร ก็ตอบได้ว่า บ่อยครั้งเราจะพบนักท่องเที่ยวฝรั่งเรียกว่า sea lice (คำว่า lice แปลว่า เหา) ถ้าเราเรียกด้วยคำนี้ อาจจะเข้าใจกันง่ายกว่า แต่ก็ต้องบอกก่อนว่า ใช้กับนักชีววิทยาไม่ได้นะ เพราะคำว่า sea lice เป็นชื่อเรียกสัตว์กลุ่มนึงที่เป็นญาติใกล้ชิดกับปูกุ้ง มักจะมีขนาดเล็กจิ๋วไม่กี่มิลลิเมตร คล้ายๆ ‘เหา’ เลยทีเดียว (แต่ไม่ใช่ ‘ตัวอ่อนแมงกะพรุน’ ที่เรากำลังพูดถึงอยู่นี้) ถ้าใช้คำนี้กับนักชีววิทยา ก็อาจจะเข้าใจเป็นอย่างอื่นไปได้
คำที่สื่อสารแล้วเข้าใจกันได้ถูกเรื่องที่สุด แม้จะไม่ตรงความหมายเป๊ะๆ เสียทีเดียว ก็คือคำว่า Seabather’s Eruption ซึ่งโดยคำศัพท์เลยหมายถึง อาการผื่นแดงหรือตุ่มบวม (eruption) ของคนเล่นน้ำทะเล (seabather) แต่ไม่ได้หมายถึงเจ้าสิ่งมีชีวิตในน้ำทะเลนั้นโดยตรง